Το άγχος αποτελεί ένα γνώριμο και οικείο συναίσθημα για όλα τα παιδιά. Όλα βιώνουν άγχος, ανησυχία και φόβο σε ορισμένες καταστάσεις. Το άγχος αποτελεί ένα λειτουργικό συναίσθημα, το οποίο τα διευκολύνει να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις δύσκολές καταστάσεις θέτοντας τον οργανισμό τους σε κατάσταση ετοιμότητας. Το άγχος λοιπόν συμβάλλει στην αναπτυξιακή πορεία των παιδιών, που οδηγεί από την εξάρτηση στην αυτονομία.
Όταν όμως το βίωμα του άγχους στην παιδική ηλικία είναι υπερβολικό σε ένταση, δυσανάλογο σε σχέση με το ερέθισμα που το προκαλεί και επίμονο στο χρόνο, τότε ενδέχεται να αποτελεί ένδειξη κάποιας αγχώδους διαταραχής. Το άγχος τότε χάνει τη λειτουργικότητα του, παρεμποδίζει την ομαλή προσαρμογή του παιδιού και προκαλεί δυσάρεστες συναισθηματικές και σωματικές αντιδράσεις.
Ποιες είναι οι πιο συνήθεις αγχώδεις διαταραχές στα παιδιά;
Ειδική φοβία: το παιδί βιώνει έκδηλο και επίμονο φόβο, που προέρχεται από την παρουσία ή την πρόβλεψη της παρουσίας ενός αντικειμένου ή μίας κατάστασης. Διάφορα φοβικά ερεθίσματα, όπως η χρήση του ασανσέρ, η θέα του αίματος, η προσέγγιση ζώων, η παραμονή σε κλειστό χώρο, το σκοτάδι, οι δυνατοί ήχοι, το ύψος…προκαλούν φόβο, νευρικότητα, αγωνία, δυσφορία. Το παιδί με ειδική φοβία βρίσκεται διαρκώς σε ετοιμότητα, προκειμένου να διαπιστώσει έγκαιρα την εμφάνιση του φοβικού ερεθίσματος και να το αποφύγει. Παρεμποδίζονται έτσι οι συνήθεις καθημερινές δραστηριότητες του νέου ανθρώπου, λόγω των πολλαπλών συμπεριφορών αποφυγής.
Άγχος αποχωρισμού: το παιδί βιώνει υπερβολικό και δυσανάλογο άγχος, που αφορά τον αποχωρισμό του από το σπίτι και από κύρια πρόσωπα με τα οποία έχει αναπτύξει συναισθηματικό δεσμό. Αγωνιά έντονα και αδικαιολόγητα στην πιθανότητα να τραυματιστούν ή να πεθάνουν αγαπημένα του πρόσωπα, βλέπει εφιάλτες, που σχετίζονται με αποχωρισμό, αρνείται να πάει σχολείο και να απομακρυνθεί από το σπίτι, παραπονιέται για ενοχλήσεις, όπως πονοκέφαλο, ναυτία, εμετό, όταν επίκειται να αποχωριστεί τους δικούς του ανθρώπους…
Διαταραχή μετατραυματικού στρες: το παιδί παρουσιάζει επίμονο άγχος, ως επακόλουθο ενός τραυματικού γεγονότος, το οποίο βίωσε και είναι ασυνήθιστο στα πλαίσια της ανθρώπινης εμπειρίας. Τέτοιες καταστάσεις ενδέχεται να είναι ένα τροχαίο δυστύχημα, ένας σεισμός, ένας θάνατος συγγενούς, ένας βιασμός… Το παιδί προσπαθεί να αποφύγει σκέψεις, συναισθήματα, συζητήσεις, ανθρώπους, δραστηριότητες, που σχετίζονται με το τραυματικό γεγονός. Παρόλα αυτά επαναλαμβανόμενες ενοχλητικές σκέψεις, έντονα όνειρα, συναισθήματα αναβίωσης ακόμα και παραισθήσεις ταλαιπωρούν και αναβιώνουν το τραυματικό συμβάν. Το παιδί δευτερογενώς αποξενώνεται κοινωνικά, δυσκολεύεται να συγκεντρώσει την προσοχή του, παρουσιάζει ξεσπάσματα οργής, αντιδρά υπερβολικά στο ξάφνιασμα.
Σχολική φοβία: το παιδί αρνείται πεισματικά να πάει στο σχολείο. Παραπονιέται πως φοβάται, δίχως να ξέρει γιατί, συνήθως επικαλείται λογικοφανείς εξηγήσεις, όπως η άσχημη συμπεριφορά του δασκάλου, οι κοροϊδίες των συμμαθητών, η συνεχόμενη αδικία από τους φίλους… Σωματικά συμπτώματα, όπως εμετός, διάρροια, πονοκέφαλος, ταχυκαρδία αποτελούν συνήθεις αιτίες απουσίας του μικρού παιδιού από το σχολικό χώρο. Οι γονείς εκδηλώνουν θυμό και αγωνία, ανησυχούν, πιέζουν, μα τα συμπτώματα επιδεινώνονται όσο πλησιάζει η ώρα να πάει το παιδί στο σχολείο. Συχνά οι σωματικές ενοχλήσεις εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του σχολικού προγράμματος με αποτέλεσμα το παιδί να αποχωρεί από την τάξη.
Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή: το παιδί έχει ιδεοληψίες και ψυχαναγκασμούς, δηλαδή επαναλαμβανόμενες εμμονές και αθέλητες σκέψεις, εικόνες, ιδέες, με τις οποίες ασχολείται καθημερινά για μεγάλο χρονικό διάστημα, χάνοντας έτσι σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργικότητα του. Οι ιδεοληψίες αυτές αφορούν θέματα καθαριότητας, υγείας, τακτοποίησης αντικειμένων, μολύνσεων, θρησκείας… και βιώνονται από τα παιδιά με τρόπο εξαιρετικά αγχογόνο.
Ποιοι παράγοντες συντείνουν στην εκδήλωση των αγχωδών διαταραχών στα παιδιά;
Η επίδραση της ποιότητας των σχέσεων μεταξύ των παιδιών και των γονέων τους αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την εκδήλωση διαταραχών άγχους. Η εκδήλωση παθολογικού άγχους θεωρείται το αποτέλεσμα της σύγκρουσης που βιώνει το παιδί και ο έφηβος μεταξύ των δικών του επιθυμιών και των προσδοκιών ή απαιτήσεων που έχει ο κοινωνικός περίγυρος από αυτόν. Τέλος το παιδί μπορεί να υιοθετήσει αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις μέσα από τη διαδικασία της παρατήρησης της συμπεριφοράς άλλων. Έτσι, για παράδειγμα μία μητέρα που αγχώνεται με τον παραμικρό θόρυβο και φοβάται πως ίσως μπήκαν κλέφτες στο σπίτι, τότε είναι πιθανό και το παιδί της να εκδηλώσει ανάλογες αντιδράσεις σε παρόμοια ερεθίσματα.
Με την πάροδο του χρόνου υποχωρούν οι αγχώδεις διαταραχές και τα ενοχλητικά συμπτώματα τους;
Η αναπτυξιακή πορεία του παιδιού με αγχώδη διαταραχή δείχνει πως όταν το άγχος εκδηλωθεί για μία φορά, στη συνέχεια ανατροφοδοτεί από μόνο του την επανεμφάνιση του. Το άγχος και η τάση αποφυγής των αγχογόνων καταστάσεων, οδηγούν το παιδί σε ολοένα αυξανόμενες συμπεριφορές αποφυγής του ενοχλητικού αντικειμένου ή κατάστασης, ώστε στην πορεία του χρόνου να παρεμποδίζεται η λειτουργικότητα του παιδιού και να δυσχεραίνεται η ομαλή κοινωνική προσαρμογή του.